Илеуова Гульмира, президент ОФ «ЦСПИ «Стратегия»

В выступлении я буду приводить данные разных исследований, которые провели сотрудники Фонда, начиная с 2004 года. Сделаю это большей степени для того, чтобы обозначить свое представление о взаимоотношениях населения и государства в вопросах социальной политики.

Прежде всего, хочу напомнить, что основная масса социальных ожиданий населения, особенно взрослой его части, была сформирована в советский период с его достаточно мощной социальной политикой.

Еще в начале выступления хотела бы напомнить или рассказать тем, кто не помнит, некоторые выводы исследования, которое было проведено в 1996 году Институтом развития Казахстана «Республика Казахстан: «красный» рассвет на пороге XXIвека?» (типы политического сознания и перспективы неокоммунизма по результатам социологического опроса).

«В масштабах республики наблюдается резкое отличие доминирующих идеологий. Приоритеты интересов респондентов отличаются своей направленностью и, зачастую, прямо противоречат друг другу в координатах политической системы, прав личности, наций, государства, в вопросах доминирующего типа собственности, а также социальной роли государства…

Общественное сознание заключает в себе элементы прокоммунистической, этатистсткой, националистической, праволиберальной и демократической идеологий…

В вопросах роли государства в проведении социальной политики большинство респондентов выделили принцип социальной защиты только для наиболее социально уязвимых слоев общества». Это, по мнению авторов, «говорит о высоком уровне понимания новой роли государства в новой системе общественных отношений».

По данным, представленным на Диаграмме 1, авторы приходят к мнению, «что 45% опрошенных выступили против углубления социального неравенства и 44,5% предпочли расслоение равенству результатов, что говорит о примерно равной поддержке моделей государства – «ночного сторожа» и государства «всеобщего благоденствия».

Также стоит отметить, что один из главных выводов исследования фиксирует, что «противоречивость массового сознания выражается в ярко выраженном дисбалансе экономического и политического компонентов его структуры. Если в экономических вопросах доминирует коммунистический подход, то в политике преобладает демократический. Зафиксирована явная установка на «авторитаризм наоборот» (поставленный с ног на голову), а не на классический авторитаризм, т.е., на свободную политическую сферу при несвободной экономике».

Диаграмма 1. – Как Вы относитесь к проблеме углубления социального неравенства? (№=2910, 19 регионов, выборка квотная, 1996 г.)

Но уже в исследовании, проведенной нами в 2004 году, стала проявляться неудовлетворенность населения социальной политикой государства, отсутствием системы социальной поддержки и защиты, и нарастающей социальной дифференциацией.  

Диаграмма 2. – Что можно назвать самой большой потерей для общества за годы независимости? (№=1200, 9 регионов, выборка квотная, 2004 год)

В исследовании 2010 года, в котором опрашивались и население, и бизнес, мы пришли к выводу, «что:

- экономика Казахстана становится все более открытой для свободного движения товаров и капиталов, т.е. она либеральная (22 (население) -26 (МСБ)%);

- экономическая стратегия корпоративна, т.е. она реализуется в эгоистических интересах властвующего социального слоя (корпорации) за счет снижения уровня жизни граждан (26 (население) -28 (МСБ) %).

В целом, в 2010 году в обществе отсутствовало целостное представление о реализуемом в Казахстане стратегическом направлении социально-экономического развития. Не было сформировано общее мнение о том, в чьих интересах осуществляется развитие страны. Единственным общим представлением для населения и МСБ являлось то, что не наблюдалось усиления роли государства в экономике, что могло означать и продолжение курса на либерализацию экономической жизни, и подмену общегосударственных интересов интересами отдельных групп (корпораций)». Прошу зафиксироваться на последнем моменте.

Диаграмма 3. – Какой вид экономической стратегии, по Вашему мнению, реализуется в современном Казахстане?

(опрос населения; №=1100, 9 регионов, выборка квотная, 2010 год)

Опрос 2016 года продемонстрировал высочайший уровень запроса населения к государству: по мнению подавляющего числа казахстанцев, государство должно нести полную ответственность за ситуацию в социальной сфере, как основной актор социально-экономической политики.

Диаграмма 4. – С каким из нижеприведенных утверждений Вы согласны?

(ответ «согласен», №=1600, 16 регионов, выборка квотная, 2016 год)

Исследование ноября 2018 года подтвердило поддержку населением патернализма [1]. Более 70% опрошенных считает, что государство должно: создавать условия для обеспечения работой всех, кто желает трудиться; осуществлять контроль над ценами на потребительские товары; обеспечивать каждому гарантированный прожиточный минимум.

Диаграмма 5. – Вы согласны или не согласны со следующими утверждениями…

(ответ «согласен», №=1600, 17 регионов, выборка квотная, 2018 год)

          Что мы имеем в итоге?

Хотела бы выдвинуть такую гипотезу. К сожалению, мы не проводили еще раз исследование о том, какая именно экономическая стратегия реализуется в Казахстане в настоящий момент, но можно предположить, исходя из имеющихся реалий, что  корпоративная экономическая стратегия превалирует.

Отсюда следующий вывод. Мы в Казахстане видели только две формы управления – государственную (советского типа) и нынешнюю корпоративную/групповую. Запрос на усиление/повышение роли государства можно рассматривать как требование населения (основанное на недовольстве результатами социальной политики) смены корпоративной модели управления, т.е., смены неэффективного менеджемента. При этом другого арбитра/гаранта защиты интересов, кроме государства, у населения нет. Но ирония судьбы в том, что именно наше современное государство создало эти удобные для монополистов неконкурентные условия, которые население не в состоянии изменить.

Можно выдвинуть предположение/прогноз, что запрос на этатизм [2] в стране будет возрастать в любой политической оболочке (автотритаризм, например), и при этом поворот на либерализм в ближайшие годы вряд ли возможен.

[1] Патернали́зм (лат. paternus «отцовский, отеческий») — система отношений, при которой власти обеспечивают потребности граждан, которые в обмен на это позволяют диктовать им модели поведения, как публичного, так и частного (Википедия).

[2]  Этати́зм (госуда́рственничество) (от фр. État — «государство») — идеология, утверждающая ведущую роль государства в политической жизни, включая подчинение интересов как отдельных людей, так и групп интересам государства; политика активного вмешательства государства во все сферы общественной и частной жизни (Википедия).

«Стратегия «ӘСЗО»» Қоғамдық Қоры

«Стратегия «ӘСЗО»» қоғамдық қоры 2018 жылдың қараша айында «Еуразиялық Монитор» жобасының аясында әлеуметтік сауалнама жүргізді[1].

Зерттеу қорытындысы көрсеткендей, көптеген жылдар бойы халықтың аймақ басшыларына беретін бағасы өзгеріссіз қалуда. Соңғы жүргізілген сауалнама нәтижесі бойынша облыс/қала әкімдерінің жұмыстарын қолдау деңгейі 46%-ды құрайды. Бұл көрсеткіш 2004 жылғы сауалнама қорытындысы бойынша 49% болса, 2014 жылы 47%-ға тең болған. Яғни, соңғы 15 жыл ішінде орташа есеппен алғанда аймақ басшыларының іс-әрекеттері тұрғындардың жартысынан ғана қолдау табуда және облыс әкімдерінің халық алдындағы беделінің өсуі байқалар емес.

Облыстық және республикалық маңызы бар қалалық әкімдердің қызметін бағалау деңгейіне салыстырмалы талдау жасау мақсатында әкімдердің қызметін бағалау Индексі енгізілді [2]. Индекс бірнеше айнымалылардан алынған мәліметті бір көрсеткішке біріктіруге мүмкіндік береді. Осыған қоса, алынған Индекс бақылаудағы көрсеткіштің шкаладағы мәнін көрсетіп, салыстырмалы талдау жасауға мүмкіндік береді. 

Диаграмма 1. – Облыс/қала әкімдерінің қызметін бағалау Индексі

Алынған нәтижелерге сай, сауалнама қатысушыларының аймақ басшыларына берген бағалары аса қатты ерекшеленеді (ең төмен индекс -0,74, ең жоғары +0,60). Зерттеудің қорытындысы бойынша Алматы қаласының әкімі Бауыржан Байбектің еңбегі ең жоғары деңгейде бағаланды.  Рейтингтің алғашқы үштігіне оңтүстік астананың басшысынан бөлек, еліміздің аймақтық құрылымында жақында пайда болған жаңа қала – Шымкент қаласының және Павлодар облысының әкімдері кіріп отыр.

Жоғарыда аталған аймақ басшыларынан бөлек 7 облыс әкімі мемлекет бойынша орташа бағадан жоғары бағаланды. Олардың ішінен Индекс мәні 0,4-тен асқан Атырау, СҚО, Қостанай, Ақмола және Қарағанды облыстарының әкімдерін атап өтуге болады. Шығыс Қазақстан облысы мен атауын ауыстырып, қайта құрылған Түркістан облысының басшылары орта деңгейде бағаланып отыр.

Әкімдік қызметі ортадан төмен бағаланған әкімдердің қатарына Ақтөбе, Алматы, Қызылорда, Маңғыстау және Батыс Қазақстан облыстары мен Астана қаласының жақында сайланған әкімдері жайғасты. Барлық аймақ ішінен ең төмен бағаланған және теріс мәндегі Индекске ие болған жалғыз әкім ретінде Жамбыл облысының басшысы танылды.

Сауалнама барысында әр облыс тұрғындарын аса қатты толғандыратын мәселелердің тізімі жасалды [3].  Зерттеу нәтижесі елімізде барлық аймақ тұрғындарын бірдей деңгейде мазалайтын мәселелер де, жеке бір аймақтарға тән ерекше сұрақтар да кездесетінін көрсетті. Аса өзекті мәселелер рейтингін бағалардың өсуі мен инфляция бастап отыр. Қымбатшылық 17 аймақтың 13-інде ең өзекті қиыншылыққа айналған. Бағаның өсуі мен инфляцияның ізінен жұмыссыздық мәселесі халықты аса қатты толғандырады. Жұмыстың жоқтығы 16 облыстағы аса өзекті 5 мәселенің қатарын толықтырып отыр, оның ішінде, 4 облыста алғашқы орында орналасқан. Еліміздегі экономикалық ахуал да біздің мемлекет үшін маңызды мәселелердің үштігіне кіреді. 

Осыған қоса, қазақстандықтарды денсаулық сақтау және білім беру жүйесі сынды әлеуметтік маңызы зор салалардағы қиыншылықтар да жоғары деңгейде мазалайтыны байқалады. Жалпы мемлекеттік деңгейде өзекті болып табылатын мәселелер қатарына нашар мемлекеттік басқару мен коррупцияны, зейнетақының төмен мөлшерін жатқызуға болады. 

Кесте 1. – Қазіргі уақытта біздің мемлекетіміз үшін маңызды мәселелер (өңірлер бойынша)

Әр облыстардың тұрғындары үшін біздің мемлекеттегі маңызды мәселелердің басым бөлігі ұқсас болғанымен, кей облыстардың өзіндік ерекшеліктері де байқалады. Мысалы, Астана, Алматы қалаларында және Ақмола, Қарағанды облыстарында тұрғын үй мәселесі өзекті болса, Алматы қаласының, Алматы және Атырау облыстарының тұрғындары қылмыс санының өсуіне көбірек назар аударады. Осыған қоса, зерттеу нәтижесін талдау барысында жеке облыстарға тән мәселелер де анықталды. Олардың қатарына, Түркістан облысындағы қоғамдық көлік мәселесін және Алматы қаласындағы терроризмнен қорқуды жатқызуға болады.

Бірқатар облыстарда тұрғындардың белгілі бір бөлігі (1%-дан 78%-ға дейін) аймақ басшыларының қызметін бағалау кезінде жауап беруге қиналатындарын білдірді. Көп жағдайда жауап беруге қиналған респонденттердің үлесі жоғары болуы кейбір әкімдердің Индексінің төмен болуына ықпал етті деп айтуға болады. Осыған қоса, аймақ тұрғындары өздерін мазалайтын мәселелерді облыс басшыларының атқарған жұмысымен байланыстыра бермейтіні де байқалады. Бұл жағдай бір жағынан әкімдік корпус үшін ыңғайлы болғанымен, жергілікті билік өкілдері өздеріне сеніп тапсырылған аймақтардағы жағдайды толық түсінбей, қажет жағдайда өз облысының тұрғындарының көңіл-күйіне ықпал ететін құралдарға ие еместігін де көрсетеді. 

[1] Сауалнама «Еуразиялық монитор» жобасының аясында 2018 ж. қараша айында жүргізілді, таңдау – жалпыхалықтық, , №=1600, қала және ауыл тұрғындары сауалнамаға қатысты.

[2] Индексті есептеу барысында топтарды теңестіру мақсатындағы индексті есептеу әдісі қолданылды. Әрбір әкімнің жұмысын бағалау индексі төмендегі формула бойынша есептелді:

Iс = (n+-n-)/(n++ n-+n0),

бұл жерде: n+ - әкім жұмысын «жақсы» деп бағалаушылар саны;

n- - әкім жұмысын «нашар» деп бағалаушылар саны;

n0 – жауап беруге қиналушылар саны.

Есептеу нәтижесі бойынша индекстер +1-ден -1-ге дейінгі мәнге ие бола алады, бұл жерде +1 – толық қолдау, -1 – мүлдем қолдамау.

[3] Таңдауға берілген мәселелер тізіміне қылмыс деңгейі; экономикалық ахуал; бағаның өсуі, инфляция; жоғары салық; жұмыссыздық; терроризм; сыртқы саясат және қорғаныс; мигранттардың көп келуі; тұрғын үй мәселесі; қоғамдық көлік мәселесі; денсаулық сақтау жүйесінің нашар жағдайы; білім беру жүйесінің нашар жағдайы; төмен зейнетақы; қоршаған орта жағдайы; нашар мемлекеттік басқару, коррупция сынды мәселелер кіреді. 

         ОФ «ЦСПИ «Стратегия»

            Ноябрьский опрос населения Казахстана показал неутешительные итоги 2018 года

           Прежде всего, надо заметить, что наши замеры последних трех лет показывают примерно одну и ту же картину доходов подавляющей части казахстанцев: 35% семей имеют совокупный семейный доход в диапазоне от 50 до 100 тыс. тенге, еще 37% - от 101 до 200 тыс. тенге при среднем размере семьи 3,6-3,9 человека. Т.е., в среднем на одного члена семьи приходится от 12,5 до 50 тыс. тенге в месяц.  

Вместе с тем, опрос 2018 году показал значительное снижение (-10%) количества опрошенных, которые оценивают материальное положение своей семьи как среднее. При этом на протяжении последних пяти лет число респондентов, которые считают, что материальное положение их семьи хорошее, остается примерно на одном уровне 37-40%. Не меняется и число тех, кто считает, что их материальное положение плохое (6-8%). Однако в 2018 году в 4 раза увеличилась доля тех, кто затруднился с оценкой материального положения своей семьи (с 2 до 8%).

Диаграмма 1. – Оценка материального положения семьи

        Опрос ноября зафиксировал и самый низкий, начиная с 2010 года, показатель удовлетворенности населения своей жизнью – 70%. На Диаграмме 2 видно, что тренд на понижение начался в 2015 году (с 81%), а по сравнению с прошлым, 2017 годом, показатель удовлетворенности упал на 5 п.п.

Среди тех, кто не удовлетворен своей жизнью, чаще встречаются представители таких социальных групп, как: горожане, респонденты старше 55 лет, безработные и пенсионеры, члены неполных семей.

Диаграмма 2. – Оценка удовлетворенности жизнью

            Ухудшение оценок материального положения и удовлетворенности жизнью не могло не оказать влияния и на уровень социального оптимизма. Ноябрьский опрос показал, что только 42% опрошенных полагают, что через год они будут жить лучше, чем сегодня. Только треть респондентов думает, что они будут жить так же, как сейчас (-6% по сравнению с 2017 годом). Доля тех, кто считает, что будет жить хуже остается на уровне прошлого года (3%). Вместе с тем, обращает внимание, что каждый пятый затруднился с ответом на вопрос о своем будущем.

Диаграмма 3. – Оценка социального оптимизма

Вместо вывода. Если проанализировать оценки социального оптимизма за последние 15 лет (Диаграмма 3), то можно заметить, что за этот период было зафиксировано два значительных спада социальных настроений – 2008-09 г.г. и 2016-18 г.г. При этом кризис 2008-09 г.г. был непродолжительным, и настроения населения сравнительно быстро восстановились до прежнего уровня. В данное время мы находимся в трехлетнем периоде значительного снижения социального оптимизма, и, возможно, что негативный тренд начинает перерастать в тенденцию.  

[1] Опрос проведен в рамках проекта «Евразийский монитор», выборка – общенациональная, №=1600.